Beynin Yürütücü İşlevlerinde Bozulma

Yürütücü işlevler amaca yönelik karmaşık davranışları oluşturmak, çevresel değişiklik ve taleplere uyum sağlamak için gerekli olan bilişsel yetenekler kümesidir. Yürütücü işlevler, insanların görevleri tamamlamasına ve başkalarıyla etkileşime geçmesine yardımcı olur. Yürütücü işlevler insan beyninin en üst düzey fonksiyonlarından biridir. Bu işlevlerden biri olan davranış kontrolü, en önemli basamak olarak kabul edilir. Bütün işlevler birbirleriyle ilişkili olduğundan bir bütün olarak ele alınırlar ve her alan diğerini etkiler.

• Planlama; Olayları sıraya koymak, özellikle öncelikleri düzgün şekilde belirlemek.
• Organizasyon; Hedefe ulaşmak için gerekli düzenlemeleri yapabilmek.
• Zamanı kullanma; Planlama ve organizasyon ile beraber gerekli olan bir beceridir. Neye ne kadar zaman ayırabileceğini tahmin edebilmek.
• Esneklik; Yeni durumlara uyum sağlayabilmek, farklı alternatifleri görebilmek.
• Hedefe yönelme; Farklı uyaranların dikkati dağıtmasına fırsat vermeden amacına odaklanabilmek.
• Tepkiyi dizginleme; harekete geçemeden davranışlarının sonucunu düşünebilmek.
• Göreve / ödeve başlama; Ertelemeden istenilen göreve başlayabilmek.

En basit görünen davranış için bile birden fazla becerinin bir arada çalışması gerekmektedir. Aksi takdirde akademik ve sosyal hayata aksaklıklar ortaya çıkmaktadır.

Prefrontal korteks bölgeleri, farklı yürütücü fonksiyon bileşenlerini gerçekleştiren ve beyne dağılmış olan ağları harekete geçirmede özel bir role sahiptir.

Yürütücü işlev bozukluğu spesifik, bağımsız bir tanı veya durum değildir. Nörolojik hastalıklar, depresyon veya dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi hastalıklar bir kişinin yürütücü işlevini etkileyebilir. Yürütücü işlev bozukluğu, aralarında Parkinson tipi demans ve şizofreni de olmak üzere birçok hastalıkta görülür.

Belirtiler;

• Duyguları veya dürtüleri kontrol etmede sorun,
• Bir işin başlatılması, düzenlenmesi, planlanması veya tamamlanmasıyla ilgili sorunlar,
• Dikkat ve konsantrasyon problemleri,
• Kısa süreli hafızada sorunlar,
• Karmaşık veya çoklu görevleri yapamamak,
• Sosyal olarak uygunsuz davranışlar,
• Problem çözme zorluğu,
• Yeni bilgileri öğrenme veya işlemede zorluk.

Ayrıca;

• İşte veya okulda düşük performans,
• İlişkileri kurma veya sürdürme sorunları, sosyal problemler,
• Ruhsal sıkıntılar,
• Özgüven Problemleri,
• Zor görevlerden kaçınma,
• Düşük motivasyon veya faaliyetlere ilgi kaybı gibi problemlere neden olur.

DEHB (dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ) ile ilgisi nedir?

Beyin dokusundaki nöron adı verilen beyin doku hücrelerinin yaklaşık sayısı bir trilyon civarındadır. Bu hücreler arası kurulan iletişimler sayesinde, çok hızlıdan çok yavaşa doğru 4 farklı beyin dalgası oluştururlar. Beyindeki dalgalardan Teta beyin dalgası, dikkatin dağınık olduğu durumlarda artar. Beta beyin dalgaları ise konsantrasyon ve odaklanılmış dikkat ile ilişkilidir. Son araştırmalarda, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan kişilerde, dikkat kontrolü ve odaklanmayı sağlayan beyin alanlarında aktivite değişimleri gözlenmektedir. Dikkat eksikliği sorunu olan çocukların beynin çalışma sisteminde farklılıklar vardır. Beyin görüntüleme araştırmaları göstermektedir ki, Dikkat Bozukluğu ya da Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu olan bireylerin beyin aktivitelerinde (özellikle beyin dokusunun ön bölümü olan frontal bölgede) normale göre azalma, yani ”kortikal yavaşlama” gözlenmektedir. Çoğu çocuk büyüdükçe yürütücü işlevler diye adlandırılan mental aktiviteler kazanır.  Bu işlevler amaçtan uzaklaşmayı önler, amaçları hatırlatır ve amaca ulaşmak için gereken basamaklamayı sağlar. DEHB, hiperaktivite, dürtüsellik ve dikkatsizliğe neden olabilecek yürütme işlevlerin gelişimsel bir bozulmasıdır. Yönetici işlev sorunları olan kişilerde DEHB olabilir. Bununla birlikte, DEHB yürütme işlevini etkileyebilecek tek neden değildir.

Yönetici işlev sorunlarına neden olabilecek durumlar;

• DEHB
• Depresyon ve anksiyete bozukluğu,
• Bipolar bozukluk,
• Şizofreni,
• Obsesif-kompulsif bozukluk (OKB),
• Otizm,
• Alzheimer hastalığı, frontotemporal demans ve Lewy vücut demansı,
• Tourette sendromu,
• Beyinde travmatik yaralanmalar.

Yürütme işlevi sorunları bazen geçici olarak görülebilir.

Tükenmişlik, yoğun üzüntü, şiddetli ağrı, stres, rahatsız edici ortamlar, ilaç- alkol ve madde kullanımı vb.

Bir kişinin yürütme işlevini değerlendirmek için çeşitli testler kullanabilir. Testler, bir kişinin dürtü kontrolünü ve seçici dikkatini değerlendirmeye yardımcı olabilir. Bir doktor DEHB gibi belirli bir hastalıktan şüphelenirse, kişinin semptomlarını o hastalığın standart tanı kriterleri ile karşılaştırabilir.Bazen başka nedenleri dışlamak için kan tetkikleri ve beyin görüntüleme tetkikleri önerilebilir.

Yönetici işlev sorunlarının nedenlerini belirlemek, ilaçlar ve terapi gibi tedavi seçeneklerine karar verilmesini sağlar. Tedavi tipi yürütücü işlev sorunlarına neden olan duruma bağlı olarak değişir. Bazı hastalıklarda (nörolojik hastalıklar, demans gibi) tedaviler hastalığı yavaşlatmaya yardımcı olabilir ancak tamamen tedavi sağlanamayabilir, bununla birlikte yürütme işlevi sorunlarına neden olan durumlar çoğunlukla tedavi edilebilir. Bilişsel davranışçı terapi yöntemleri, psikoeğitim, dikkat arttırıcı ilaçlar, antipsikotikler, antidepresanlar tedavide kullanılabilir.