Çocuk Ve Gençlerde Siber (Sanal) Zorbalık

Günümüz dünyasında internetin bir kitle iletişim aracı ve sanal bir sosyal platform olması, bu ortamda zorbalık davranışlarını da beraberinde getirmiştir ve zorbalık davranışlarının çevrimdışı ortamdan çevrimiçi ortama yani sanal ortama taşınmasına neden olmuştur. Genel tabirle günlük hayatta bireylerin birbirine uyguladıkları zorbalık davranışlarının, sanal ortamlarda yapılması olarak adlandırılan siber zorbalık, internet ya da diğer dijital teknolojileri kullanarak istemli ve tekrarlanan bir şekilde başka bir kişiye zarar vermek olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca siber zorbalığı, bir ya da birden fazla kişinin elektronik iletişim araçlarını kullanmak suretiyle, belirli bir süre içerisinde ve sürekli olacak şekilde, farklı bir kişiye yönelik gerçekleştirilen kasıtlı saldırganca davranış olarak tanımlamak mümkündür.

Siber zorbalık, bilgi iletişim teknolojileri aracılığıyla bireylerin birbirlerine düşmanlık, korkutma, kırıcı, alaycı, tehdit, sindirme, tecrit, taciz, dedikodu amaçlı yazılı ve görsel iletileri kasıtlı ve düzenli bir şekilde göndermelerine işaret etmektedir. Dijital ortamın giderek çeşitlenmesi, olanaklarının artması ve kullanımının yaygınlaşması hiç şüphesiz ki siber zorbalığın uygulandığı ya da yaşandığı alanları da genişletmektedir. Bu bağlamda siber zorbalık; kameralı cep telefonları aracılığı ile kurbanların görüntülerini çekmek ve videolarını kaydetmek, bunları çoğunlukla rızası ve haberi olmadan sosyal medya aracılığıyla paylaşmak, elektronik posta ya da cep telefonu mesajları ile aşağılayıcı, alay edici, tehditkâr, cinsel taciz veya şiddet içeren mesajlar göndermek ve bu yönde sesli aramalarda bulunmak, yine kurbana ilişkin karalayıcı, aşağılayıcı web sayfaları hazırlamak, sanal ortamlardaki sohbet odalarında duygusal, zihinsel, psikolojik baskılarda bulunmak gibi birçok davranışı kapsamaktadır.

Siber Zorbalığın Karakteristik Özellikleri

• Anonim olması ve sözlü olmayan mimik ve jestleri kapsamaması
• Belirli bir zamanla veya yerle sınırlı olmaması
• Denetimin mevcut olmaması
• Zorbalığa herkesin maruz kalabilmesi
• İnternetin herkese açık yapısı ve uzun süreli hafızası

Siber Zorbalık Türleri

1. Parlama (Flaming): Elektronik iletişim araçları kullanılarak çevrimiçi çatışmaların, tartışmaların ve kavgaların kaba dille ve öfke duygusuyla gerçekleşmesidir.
2. Taciz (Harassment): Tekrarlı şekilde gönderilen olumsuz içerikli ve hakaret içeren mesajlardır.
3. İftira (Denigration): Kişinin itibarına veya ilişkilerine zarar verici dedikodu veya söylenti çıkarmaktır.
4. Taklit etme (Impersonation): Herhangi bir kişinin kişisel bilgilerini kullanarak başkalarına o kişiye zarar verici çevrimiçi faaliyetlerde bulunmaktır.
5. Bilgi veya görüntüleri afişe etme (Outing): Birinin sırlarını ya da utanç verici bilgi veya görüntülerini kişinin rızası ve haberi olmadan çevrimiçi paylaşmaktır.
6. Aldatma (Trickery): Bir kişi ile başka biriymiş gibi çevrimiçi sohbet ederek, sohbet esnasındaki yazışmaları veya konuşmaları kaydedip, utanç verici olan kayıtları çevrimiçi ortamda paylaşmadır.
7. Dışlama (Exclusion): Kasıtlı olarak birini çevrimiçi bir gruba ya da topluluğa dâhil olmasını engellemedir.
8. Siber Taciz (Cybertalking): Tekrarlanan, yoğun bir şekilde taciz, tehdit içeren ve ciddi bir korku oluşturan kötüleme biçimidir.

Günümüzde bilgi iletişim teknolojilerinin bu kadar gelişmesi bu iletişim kaynaklarının her yaştan insanın hayatına dahil olmasına ve kullanmasına vesile olmaktadır. İletişim kaynaklarının denetlenmiyor oluşu, internetin uygunsuz kullanımı, ailelerin gözden kaçırabildiği, fark etmediği bir şekilde çocukları ve gençleri tehdit eden siber zorbalığın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.

Yapılan araştırmalar ülkemizde ve dünya genelinde azımsanmayacak bir oranda çocukların ve gençlerin siber zorbalığa maruz kaldığını göstermektedir. Buna ek olarak siber zorbalık davranışlarında bulunma ve siber zorbalık davranışlarına maruz kalma yaygınlığında, cinsiyete göre kız öğrencilerin erkekler öğrencilerden hem daha az siber zorbalık davranışlarında bulunduğu hem de daha az siber mağdur oldukları ortaya çıkmıştır.

Siber Zorbalığın Nedenleri

• Aile içi yetersiz iletişim ve etkileşim
• Şiddet eğilimli ailelerde yetişme
• Olumsuz akran ilişkileri
• Olumsuz davranışların model alınması
• Olumsuz duygu durumları
• Saldırganca davranışlardan haz alınması
• Bastırılmış saldırgan davranışların sanal ortamlarda gerçekleştirilmesi
• Arkadaşlık ilişkilerinde saygınlık kazanma isteği
• İntikam alma isteği
• Sert ve soğukkanlı görünme isteği

Yukarıda sayılan nedenler arasında ek olarak siber zorbalıkta yakalanma riskinin geleneksel zorbalıkta olduğundan daha az olması ve mağdurla yüz yüze iletişim kurmanın ortadan kalkması sayılabilir. Ayrıca siber zorbalığın çevrimdışı zorbalığa oranla daha kolay yapılabilmesi de nedenler arasında sayılabilir. Şöyle ki; internet ortamına kolay ulaşabilme, kimliği gizleyebilme imkânının var olması ve bu araçlara ulaşmak için gerekli olan düşük maliyet siber zorbalığın önemli nedenleri arasındadır.

Çocuklarda Siber Zorbalık Belirtileri

Bir çocuk ya da genç birey;

1. Elektronik cihazını kullanırken, beklenmedik bir şekilde durursa;
2. Elektronik cihazını kullanırken sinirli ya da gergin görünüyorsa;
3. Genel olarak okula gitme ya da dışarı çıkma konusunda rahatsız görünüyorsa;
4. İnternete girdikten sonra kızgın, depresif ve hayal kırıklığına uğramış görünüyorsa;
5. Yeteri kadar uyumuyor ya da çok fazla uyuyorsa;
6. Aile üyelerinden ve her zamanki arkadaşlarından kendini geri çekmeye başladıysa;
7. Yemek yeme düzen ve miktarında artış veya azalma gösteriyorsa;
8. Düzenli olarak depresif görünüyorsa;
9. Hayatın anlamsızlığı ve intihar hakkında konuşuyorsa;
10. Kendisi için önemli olan şeylere ilgisini kaybettiyse;
11. Kendisini değersiz görüp, kendinden utanç duyuyorsa;
12. İnternette ne yaptığı ile ilgili konuşmaları önlemeye çalışıyorsa;
13. Okuldan durumu ile ilgili sık sık aramalar veya yazılar geliyorsa;
14. Okul başarısında bir düşüş yaşanıyorsa;
15. Ebeveynleri yerine daha çok akranları ile vakit geçirmeyi tercih diyorsa;
16. İnternet faaliyetleri söz konusu olduğunda alışılmadık derecede sessiz ve içe kapanık oluyorsa siber zorbalıkla karşı karşıya kaldığı söylenebilir.

Siber Zorbalığın Psikolojik Sonuçları

Siber zorbalığa maruz kalan bireylerde öfke, üzüntü, korku, kaygı, utanç, kendini suçlama; intikam isteği, nefret, aşağılanmışlık duyguları gözlenmektedir. Bunun yanında siber zorbalığa maruz kalan bireylerde, dikkat sorunları, okuldan kaçma ve okula devamsızlık davranışları, uyku bozuklukları ve depresyon belirtileri bulguları tespit edilmiştir. Ayrıca yapılan bazı araştırmalarda özellikle siber zorbalığa maruz kalan gençlerin intihar eğilimlerinin yüksek olduğu saptanmıştır. Zorba davranışları sergileyen bireyler daha çok şiddet eğilimlerinin fazla olduğu ve aile içi iletişimin şiddete dayandığı; ebeveyn ilgisinin yetersiz olduğu kişilerdir. Zorba davranışların mağdurları ise ebeveynlerine daha fazla bağlı, hassas kişilikli bireylerdir.

Siber Zorbalığın Önlenmesi

Siber zorbalığın önüne geçmede alınacak önlemlerin başında belki de en önemlisi ebeveynlerin konu hakkında bilgilendirilmesidir. Çocukların ve gençlerin gelişen teknolojiye daha hızlı uyum sağladıkları ve internet kullanımında tüm uygulamaları bilmelerinin yanında, ebeveynlerin bu konuda yetersiz kalması müdahale aşamasında sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır. Bu sebeple en önemli konu ebeveynlerin öncelikle teknolojik gelişmeler, sosyal paylaşım siteleri, akıllı telefon kullanımı gibi konularda bilgilendirilmesi; bu tür uygulamalara yerleştirilebilecek teknik düzeydeki önlemler hakkında da desteğe ihtiyaçları vardır. Bunun yanında ebeveynlerin etkili iletişim becerilerini uygulayabilmesi, çocuğun veya genç bireyin takibinin yapılabilmesi, kontrol altına alınabilmesi, gerekli sınırların konulması konularında da çok fazla desteğe ihtiyaçları bulunmaktadır.

Ebeveynlerin yanı sıra çocuk ve gençlerin de internet kullanımı ve sosyal paylaşım sitelerinde neler yapmaları ya da yapmamaları gerektiği konusunda önemli bilgilendirmelere ihtiyaçları vardır. Bu sebeple ebeveynlerin ve okullarda öğretmen ve yöneticilerin internet ve bilgisayar kullanımı konusunda öğrencileri bilgilendirmesi; bu teknolojiyi kullanırken zorba ya da mağdur olmalarının önlenmesi konusunda çalışmalar yapması gerekmektedir.

Siber Zorbalığın Önlenmesi Noktasında Aileye Düşen Sorumluluklar ve Roller

• Çocuğunuzun zorbalığa maruz kaldığını fark ettiyseniz bu konuda ilk adım çocuğunuzu dinleyin. Sizinle duygu ve düşüncelerini paylaşmasını sağlayacak imkanlar sunun.
• Yaşadıklarını size aktarabilmesi için onunla kuracağınız iletişim konusunda dikkatli olun. Yargılayacak ya da eleştirecek davranışlardan kaçının.
• Çocuğunuza her an onu dinlemeye hazır olduğunuz mesajını ve güvenini verin.
• Sorunlarını anladığınızı ona fark ettirin. Onu incitecek, kıracak, üzecek davranış ve ifadelerden sakının.
• Okul ve öğretmenlerle iletişim halinde ve iş birliği içinde olun.
• İnternet, telefon ve bilgisayar kullanımı konusunda bilgi sahibi olun. Siber zorbalığa karşı çocuğunuzun da bilgi sahibi olmasını sağlayın.
• Çocuğunuza yapabilecekleri konusunda yardımcı olmaya çalışın, birlikte çözümler üretin.

Okul Ortamlarında Siber Zorbalıkla Mücadele

Okul ortamlarında siber zorbalık ile mücadele etmede ve önlemede göz önünde bulundurulması ve dikkat edilmesi gereken unsurlar şu şekildedir. Bunlar; 

• Çocuk ve gençlerin gündelik hayatlarında teknolojiyle ne kadar iç içe olduklarının bilinmesi
• Siber zorbalığın yol açabileceği risklerin farkına varılması
• Zorbalık yapanın kimliğini gizleyerek zorbalık yapabileceğinin farkında olunması
• Etkili internet ve iletişim teknolojilerinin kullanılmasıyla daha kurnazca zararlar verilebilmesi konusunda tedbirli olunması

Bu bağlamda, okullarda siber zorbalıkla mücadelede psikolojik yardım hizmeti sunan meslek elemanlarının yukarıda belirtilen unsurları göz önünde bulundurmaları gerekmektedir. Bu meslek elemanları arasında özellikle okul psikolojik danışmanları yer almaktadır. Dolayısıyla, siber zorbalıkla mücadelede okul psikolojik danışmanları siber zorbalıkla mücadele edebilecek yetenek ve beceriye sahip olmalıdır.

Okullarda psikolojik danışmanların siber zorbalıkla mücadele ve müdahale aşamalarında kullanabilecekleri etkili olabilecek yaklaşımlar arasında, Çözüm Odaklı Kısa Süreli Psikolojik Danışma, Gerçeklik Terapisi ve Akılcı Duygusal Davranışçı Terapi yer almaktadır. Bu yaklaşımlar, siber zorbalık suçlarını işleyen ve onların mağdurları için etkin bir rol oynadığı düşünülen yaklaşımlara örnek olarak gösterilebilir.